Đó là Lý Tự Trọng, tên thật là Lê Văn Trọng, sinh ngày 20.10.1914 tại Thái Lan, quê gốc Hà Tĩnh. Năm 1923, anh được đưa sang Trung Quốc học tập. Anh học giỏi, nói thạo tiếng Thái Lan, tiếng Hán và tiếng Anh, là một trong 8 thiếu niên con em các gia đình yêu nước được đưa sang Quảng Châu, Trung Quốc để Lý Thụy (tức Nguyễn Ái Quốc) đào tạo, chuẩn bị cho việc xây dựng Thanh niên cộng sản Đoàn Việt Nam. Sau khi làm công tác liên lạc cho Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, năm 1929, Lý Tự Trọng về nước hoạt động với nhiệm vụ chuẩn bị thành lập Đoàn TNCS Đông Dương và làm liên lạc cho Xứ ủy Nam kỳ.
Ngày 9.02.1931, trong buổi mit-tinh kỷ niệm một năm khởi nghĩa Yên Bái tại Sài Gòn, khi mật thám đến, Lý Tự Trọng bắn chết thanh tra mật thám Legrant. Anh đã bị bắt và kết án tử hình ngày 20.11.1931, khi mới 17 tuổi. Tuổi trẻ cả nước vẫn còn nhớ mãi câu nói của anh: “Tôi hành động có suy nghĩ, tôi hiểu việc tôi làm, tôi đủ trí khôn để hiểu rằng con đường của thanh niên chỉ là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác”.
Đó là Lê Cảnh Nhượng, Bí thư Chi bộ Đoàn TNCS xã Phong Nẫm, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, là chỉ huy của Đội tự vệ xã. Sau khi bị bắt, trước tòa án, anh đã đứng dậy tuyên bố: “… các người không được nói láo, Đảng Cộng sản chúng tôi không hề cướp của, giết người, Đảng chúng tôi làm cách mạng để đánh đổ đế quốc, phong kiến, chính các người mới là bọn cướp của, giết người…”. Để khủng bố tinh thần nhân dân, địch đưa Lê Cảnh Nhượng về chính quê anh để xử bắn.
Mùa hè năm 1943, nhóm sinh viên Nam bộ học tại Hà Nội trong tổ chức Tổng hội sinh viên Đông Dương khởi xướng phong trào “Xếp bút nghiên”. Trở về Sài Gòn gia nhập vào tổ chức “Truyền bá quốc ngữ” và làm báo “Thanh Niên” theo sự chỉ đạo của đảng bộ địa phương, nhóm gồm các anh Lưu Hữu Phước, Mai Văn Bộ, Huỳnh Văn Tiểng, Trần Bửu Kiếm… Các bài hát, vở kịch yêu nước như Đêm Lam Sơn, Hội nghị Diên Hồng, Hành khúc sinh viên (sau này là Tiếng gọi thanh niên)… đã cổ vũ thanh niên trở về với cội nguồn.
Từ ngày 9 đến 12.3.1945, Hội nghị mở rộng của Ban Thường vụ Trung ương Đảng ở Đình Bảng (Từ Sơn, Bác Ninh), ra chỉ thị “Nhật – Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Cách mạng Việt Nam đã chuyển thành cao trào và những cuộc khởi nghĩa từng phần liên tiếp nổ ra ở nhiều địa phương.
Ở Sài Gòn, các đội tự vệ, thanh niên xung phong được hình thành, thu hút hàng trăm đoàn viên, thanh niên tham gia. Các đội tuyên truyền xung phong đã tuyên truyền sâu rộng trong thanh thiếu niên và nhân dân chương trình và điều lệ của Mặt trận Việt Minh.
Sau cuộc đảo chính hất cẳng Pháp (9.3.1945), quyền Tổng Trưởng Thanh niên thể thao Đông Dương mời bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đứng ra lập một tổ chức để tập hợp thanh niên. Tương kế tựu kế, Xứ ủy Nam kỳ giao cho Phạm Ngọc Thạch cùng một số trí thức, sinh viên yêu nước đứng ra thành lập tổ chức thanh niên công khai, hợp pháp để tập hợp quần chúng về phía cách mạng.
Ngày 01.6.1945, tổ chức Thanh niên Tiền phong ra đời. Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch, kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát, nha sĩ Nguyễn Văn Thủ, luật sư Thái Văn Lung… cùng các sinh viên Lưu Hữu Phước, Trần Bửu Kiếm, Huỳnh Văn Tiểng, Mai Văn Bộ… trở thành các thủ lĩnh của Thanh niên Tiền phong.
Trong vài ba tháng, số lượng Thanh niên Tiền phong ở Sài Gòn đã lên đến 200.000 người và toàn Nam bộ có hơn 1 triệu người. Anh chị em Thanh niên Tiền phong đóng vai trò tích cực trong quá trình vận động, tập hợp lực lượng thanh niên chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa. Thanh niên Tiền phong đã phát triển thành một phong trào quần chúng rộng lớn, một hình thức mặt trật được tổ chức công khai do Đảng lãnh đạo, giữ vai trò quan trọng trong cuộc khởi nghĩa giành chính quyền.
BBT Bản tin và Website TNXP
(Nguồn: Lược sử Đoàn TNCS Hồ Chí Minh và phong trào thanh thiếu nhi Việt Nam, NXB Trẻ, NXB Thanh Niên, NXB Kinh Đồng, năm 2011)
