Bạch Đằng là một con sông dài hơn 20 km, từ Do Nghi chảy ra Phả Lễ, đổ ra vịnh Bắc Bộ ở cửa Nam Triệu, làm ranh giới tự nhiên giữa hai huyện Thủy Nguyên (thành phố Hải Phòng) và Yên Hưng (Quảng Ninh). Cửa biển Bạch Đằng là một cửa biển lớn ở vùng biển phía Bắc của Việt Nam (vịnh Bắc bộ). Đây là một cửa biển rộng và sâu, thuận lợi cho tàu thuyền ra, vào, là cảng lớn của Việt Nam ngày nay.
Cửa biển Bạch Đằng trong lịch sử là nơi diễn ra nhiều cuộc thủy chiến lớn của quân dân Đại Việt trong nhiều cuộc kháng chiến chống quân phong kiến phương Bắc đến xâm lược. Lớn nhất là các trận:
Lần thứ nhất năm 938
Năm 938, quân Nam Hán do Lưu Cung và Lưu Hoằng Tháo chỉ huy theo đường bộ và đường biển vào xâm lược nước ta. Ngô Quyền sai quân dùng cọc liêm vót nhọn bịt sắt ở đầu, bí mật cắm ngầm ở nơi hiểm yếu trên dòng sông Bạch Đằng, bố trí thủy binh và bộ binh mai phục rồi dụ địch vào nơi quyết chiến.
Buổi sáng sớm cuối năm 938, từ cửa biển vào hạ lưu sông Bạch Đằng, binh thuyền của tướng giặc là Hoằng Tháo theo nước triều lên đã ầm ầm tiến đánh quân Ngô.
Ngô Quyền cho một vài thuyền nhỏ ra vừa đánh vừa rút vào sâu trong sông, giả thua nhưng không hàng, bỏ chạy lên miền thượng lưu, khiến quân Nam Hán càng dồn sức đuổi bắt và đã lọt vào trận địa mai phục đúng lúc thủy triều bắt đầu rút xuống. Ngô Quyền hạ lệnh cho quân sĩ hai bên bờ bất ngờ tiến công địch, thuyền chiến của quân sĩ mai phục cũng tung ra đánh đuổi, khiến quân của Hoằng Tháo phải quay đầu bỏ chạy.
Thủy triều càng rút nhanh, thuyền chiến của Nam Hán càng sợ mắc cạn càng chạy thục mạng và bị những cọc gỗ dưới lòng sông nhô lên đâm thủng thuyền, quân sĩ chết đầy sông, Lưu Hoằng Tháo bị bắt sống và bị giết tại Bạch Đằng giang. Trận Bạch Đằng chỉ diễn ra trong vòng một ngày đã kết thúc thắng lợi, phá tan âm mưu xâm lược của quân Nam Hán.
Lần thứ hai năm 981
Năm 981, quân xâm lược Tống do Hầu Nhân Bảo làm tổng chỉ huy chia thành ba đạo tiến đánh Đại Cồ Việt. Đạo thủy binh của quân Tống do Lưu Trừng dẫn đầu lại từ biển tiến vào sông Bạch Đằng, hòng phối hợp với đạo binh trên bộ đánh chiếm cùng tả ngạn sông Hồng, làm bàn đạp đánh chiếm toàn bộ nước ta.
Học tập kinh nghiệm trận thủy chiến thần tốc của Ngô Quyền, Thập đạo tướng quân Lê Hoàn cho bố trí trận địa mai phục trên sông Bạch Đằng và tổ chức trận chiến với quân Tống nhằm dụ địch vào sâu bên trong. Quả nhiên, đoàn thuyền địch mắc mưu đã đuổi theo quân sĩ Đại Cồ Việt. Khi thủy triều xuống, quân sĩ Đại Cồ Việt tung ra phản công, thuyền giặc bỏ chạy đâm vào cọc sông Bạch Đằng mà chết chìm, chẳng có mấy quân tướng còn sống sót chạy về nước. Trận thắng Bạch Đằng năm ấy (tháng 4/981) góp phần quyết định phá tan âm mưu xâm lược của nhà Tống, củng cố nền độc lập vừa giành được sau hơn 1.000 năm đô hộ.
Lần thứ ba năm 1288
Từ cuối năm 1287, quân Mông - Nguyên lại xâm lược Đại Việt lần thứ 3. Lần này, chúng huy động 50 vạn quân đem theo 70 vạn thạch lương, vẫn do Thoát Hoan chỉ huy, quyết đánh vua tôi nhà Trần. Trong đạo quân ấy, có một mũi thủy binh do Ô Mã Nhi và Phàn Tiếp dẫn đầu tiến vào Đại Việt ở cửa biển An Bang (Quảng Ninh).
Sau hai lần đánh giặc Mông - Nguyên, nhà Trần đã có nhiều kinh nghiệm để đối phó một cách bình tĩnh và kiên quyết đánh bại ý chí xâm lược của chúng. Thực hiện kế hoạch rút lui chiến lược trên bộ, quân đội nhà Trần cho tướng Trần Khánh Dư chỉ huy chặn đánh thủy binh địch ở Quảng Yên. Thủy binh của Ô Mã Nhi hùng hổ tiến vào cửa biển Bạch Đằng phối hợp với các cánh quân trên bộ định ăn sống nuốt tươi quân đội nhà Trần và nhanh chóng chiếm đóng Đại Việt.
Nhưng các đạo binh của Mông - Nguyên chưa kịp bén chân trên Đại Việt đã phải vội vã lui quân, nhất là khi nghe tin toàn bộ đoàn thuyền lương của chúng bị đánh đắm. Không còn lương thảo thì không thể tiếp tục chiến đấu được nữa, để bảo toàn lực lượng, tháng 2/1288, quân Mông - Nguyên buộc phải tính chuyện rút lui về nước.
Cuối tháng 3/1288, từ Vạn Kiếp (nay thuộc tỉnh Hải Dương), 600 chiến thuyền của Ô Mã Nhi chỉ huy đã đưa 60.000 quân Mông - Nguyên rút về nước theo đường sông Bạch Đằng. Trần Quốc Tuấn cho quân cắm cọc gỗ xuống lòng sông Bạch Đằng như Ngô Quyền và Lê Hoàn đã từng làm, hình thành phòng tuyến chặn đường rút lui của quân giặc ở ghềnh Cốc và ghềnh sông Chanh.
Đúng như dự kiến, ngày 9/4/1288, đạo binh của Ô Mã Nhi rút lui đã sa vào trận địa mai phục của quân dân nhà Trần ở Bạch Đằng; thủy chiến diễn ra nhanh gọn và bất ngờ khiến quân Nguyên không kịp trở tay. Chỉ trong vòng một ngày, 400 chiến thuyền với hàng vạn quân, kể cả chủ tướng Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp bị tiêu diệt hoặc bắt sống.
Trải qua thực tế các trận thủy chiến trên sông và cửa biển Bạch Đằng, một số điểm chung nổi bật sau đây đã được rút ra như là những điểm độc đáo của thủy chiến Đại Việt:
Một là, chuẩn bị rất chu đáo trước khi vào trận chiến với việc bố trí trận địa phục kích và cho đóng cọc ngầm dưới lòng sông. Tổ chức trận địa phục kích sao cho phù hợp với việc đóng cọc dưới lòng sông thành những bãi cọc lớn và cũng phải phù hợp với con nước - thủy triều. Khi nước thủy triều lên thì bãi cọc hoàn toàn bị che lấp đi, khiến cho địch không phát hiện được. Việc tính toán thời gian và độ cao của thủy triều được vận dụng khá tốt, thể hiện kinh nghiệm có tính chất “bí mật” quân sự trong từng trận đánh.
Hai là, khi ứng chiến với địch thì giả vờ thua rút chạy để nhử địch truy kích, đó là cách dẫn quân thủy của đối phương vượt qua bãi cọc ngầm và lọt vào trận địa phục kích. Khi địch lọt vào trận địa phục kích thì tung ra đánh, nhưng nếu chưa đủ thời gian của thủy triều xuống, thì vừa đánh địch vừa giữ chân chúng, khi thủy triều xuống thì phải tập trung phản công để chiến thuyền địch phải rút chạy ra sẽ sa vào bãi cọc ngầm.
Ba là, khi địch đã sa vào bãi cọc ngầm thì phối hợp phản công, dồn địch vào trận địa bãi cọc. Thủy triều càng rút nhanh, chiến thuyền địch càng cố sức chèo gấp ra biển. Nước triều rút càng mạnh, bãi cọc ngầm cũng nhô lên cao hơn khiến cho các tàu địch mắc cạn. Lúc này quân ta dồn sức tấn công quyết liệt và diệt gọn quân thù khi chúng đang bị kẹt giữa bãi cọc ngầm.
Đây là nét đặc sắc và đầy tính sáng tạo của ông cha ta trước quân thù đông và mạnh hơn ta gấp nhiều lần. Nhìn lại trong lịch sử nhân loại thì chưa có quốc gia nào, dân tộc nào lại có phương pháp đánh giặc trên sông độc đáo và hiệu quả cao đến vậy.
Khánh Thiện
(Nguồn: sách “Biển và Đảo Việt Nam, mấy lời hỏi - đáp”,
NXB Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh)
