Năm 1940, Thực dân Pháp và bọn tay sai tăng cường đàn áp, bắt nhiều đảng viên ở cơ sở, cấp quận, huyện và hầu hết các đồng chí trong Ban Chấp hành Trung ương Đảng hoạt động ở Nam kỳ. Đây là tổn thất nặng nề cho toàn Đảng và đặc biệt cho Thành phố Sài Gòn. Trước tình hình đó, cơ quan Trung ương Đảng được chuyển ra Bắc.
Giữa lúc đấy, Phát xít Nhật đổ quân vào Đông Dương khiến cho nhân dân ta và nhân dân Đông Dương rơi vào tình cảnh một cổ hai tròng Pháp – Nhật.
Ngày 22.9.1940, Phát xít Nhật cho quân vượt biên giới tiến đánh Lạng Sơn và cho 6.000 quân đổ bộ lên Đồ Sơn – Hải Phòng. Ngày 27.9.1940, nhân dân bắc Sơn dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ địa phương đã nổi dậy tước vũ khí của tàn quân Pháp để tự vũ trang, thực hiện đánh Pháp và đuổi Nhật.
Tình hình Đông Dương càng trở nên nghiêm trọng khi Nhật xúi Thái Lan điều quân đến biên giới giáp ranh Lào, Campuchia gây sức ép tranh chấp lãnh thổ với Pháp. Để ứng phó với tình hình trên, Pháp đã huy động lực lượng quân sự, phần lớn là binh lính Việt Nam lên biên giới chống lại quân Thái. Hành động khiêu khích gây chiến đó của Thái Lan do Phát xít Nhật đứng sau như “châm dầu vào lửa”, thổi bùng lên ý muốn khởi nghĩa ở Nam kỳ.
Nửa sau tháng 7.1940, hội nghị toàn xứ ủy Nam kỳ được triệu tập diễn ra tại xã Tân Hương, quận Châu Thành, tỉnh Mỹ Tho. 24 đại biểu thuộc 19 tỉnh Nam kỳ đã đến dự. Sau khi kiểm điểm tình hình thế giới và trong nước, đánh giá tình hình địch và lực lượng của ta, nhiều ý kiến cho rằng hiện tình hình rất khẩn trương, quần chúng và đảng viên muốn khởi nghĩa, nếu Đảng không lãnh đạo thì quần chúng sẽ manh động. Hội nghị quyết định cử đồng chí Phan Đăng Lưu ra Bắc xin chỉ thị Trung ương và liên hệ đảng bộ Trung kỳ và Bắc kỳ bàn việc phối hợp hành động.
Tuy nhiên để khẩn trương chuẩn bị khởi nghĩa, từ 21 đến 23.9.1940, đồng chí Tạ Uyên, Bí thư Xứ ủy triệu tập cuộc họp Xứ ủy mở rộng tại Xuân Thới Đông (xã Tân Xuân, huyện Hóc Môn) để vạch ra đường hướng cho cuộc khởi nghĩa sẽ nổ ra 2 tháng sau đó mà Thành phố được chọn làm trọng điểm và là nơi phát lệnh khởi nghĩa cho các địa phương ở Nam kỳ. Tuy có một số nhận định trái chiều về sự thích hợp khởi nghĩa nhưng cuối cùng Hội nghị đi đến kết luận là tiến hành khởi nghĩa sẽ có lợi.
Vào cuối tháng 10.1940, tình hình chuẩn bị lực lượng chuyển biến tốt và trong 2 ngày 15 và 16.11.1940, Xứ ủy Nam kỳ họp đánh giá cân nhắc, so sánh lực lượng giữa địch và ta về các mặt. Cuối cùng theo ý kiến của số đông, Hội nghị quyết định hạ lệnh khởi nghĩa và giao cho Ban Thường vụ xứ ủy quyết định ngày, giờ khởi nghĩa.
Ngày 20.11.1940, Ban Thường vụ Xứ ủy Nam kỳ họp khấn cấp quyết định khởi nghĩa sẽ được nổ ra vào lúc 24 ghờ đêm 22.11.1940 và lệnh khởi nghĩa sẽ được phát từ Sài Gòn.
Trước đó, từ ngày 6 đến 9.11.1940, Hội nghị lần thứ VII của Trung ương Đảng họp tại Đình Bảng đã nghe báo cáo của đồng chí Phan Đăng Lưu về tình hình Nam kỳ. Sau khi xem xét và liên hệ thực tế, Hội nghị cho rằng, ở Nam kỳ chưa đủ điều kiện khởi nghĩa và giao đồng chí Phan Đăng Lưu truyền đạt chủ trương này cho Đảng bộ Nam kỳ. Do điều kiện địa lý xa và tính chất công việc nên đồng chí Phan Đăng Lưu không về kịp nên lệnh khởi nghĩa ở Nam kỳ vẫn được phát ra.
Trong ngày 22.11.1940, tại Thành phố, do có nội gián, mật thám đã tiến hành vây ráp, bắt hơn 50 đồng chí, hầu hết là các đồng chí ở Thành ủy và Ban lãnh đạo Khởi nghĩa. Biết được tin ta sẽ nổi dậy, đánh chiếm nhiều nơi trong đó có Sài Gòn, bọn thống trị tổ chức đề phòng. Tại Sài Gòn cuộc khởi nghĩa không thể nổ ra, nhưng ở các tỉnh ngoại thành như Gia Định, Chợ Lớn, nghĩa quân vẫn nổi dậy.
Đế quốc Pháp mong muốn dập tắt cuộc nổi dậy của nhân dân Nam kỳ từ trong trứng nước. Nhưng không xong, cuộc khởi nghĩa vẫn cứ bùng nổ khắp các tỉnh. Từ ngày 10.12.1940, đích thân toàn quyền đi “kinh lý” các tỉnh có quần chúng nổi dậy. Đế quốc Pháp cho đốt làng, đốt rừng, thả sức bắn giết, hãm hiếp, bắt bớ ném vào các nhà tù, trại tập trung. Nhiều cán bộ chủ chốt của ta đã bị chúng bắt xử tử.
Tuy, Đảng bộ Nam kỳ trong đó có Đảng bộ Thành phố bị tổn thất nặng về tổ chức, nhân sự nhưng qua Nam kỳ khởi nghĩa, đảng viên và quần chúng cách mạng được thử thách, tôi luyện và trưởng thành. Từ đây, rút ra những kinh nghiệm quý báu về đấu tranh bằng bạo lực cho giai đoạn tiến tới tổng khởi nghĩa giành chính quyền tại Thành phố.
Ban Biên tập
Nguồn Sơ thảo “Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh” tập 1(1930 – 1945) – Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh.
